Het moest dinsdag een cruciale dag worden voor klimaatactivisten die overal ter wereld rechtszaken hebben aangespannen tegen overheden en bedrijven omdat die volgens hen te weinig doen tegen de opwarming van de aarde. Wereldwijd lopen er meer dan 2.000 van die zaken. Voor het eerst deed de ‘Grote Kamer’ van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg (EHRM) een uitspraak in drie zaken, aangespannen door burgers uit Frankrijk, Portugal en Zwitserland. In de Zwitserse klimaatzaak kregen de aanklagers gelijk, en dat kan grote gevolgen hebben voor andere klimaatzaken.
Meer dan 2.000 KlimaSeniorinnen waren naar het Mensenrechtenhof getrokken. Ze zijn ervan overtuigd dat ze als ouderen extra kwetsbaar zijn voor hittegolven en een groter risico lopen om te sterven. Daarbij wezen ze naar rapporten van het wetenschappelijke klimaatpanel van de VN, dat al herhaaldelijk schreef dat ouderen kwetsbaarder zijn. De klimaatoma’s hadden daarvoor de Zwitserse regering in 2016 al aangeklaagd, maar het Hooggerechtshof had hen wegens onvoldoende bewijs ongelijk gegeven.
De zeventien rechters van het EHRM oordelen daar anders over. Volgens de voorzitster, Siofra O’Leary, zitten in het Zwitserse klimaatbeleid te veel lacunes. Zo kwantificeert de Zwitserse overheid te weinig de uitstootreducties. Ze werkt bijvoorbeeld niet met een koolstofbudget. Daardoor heeft Zwitserland de voorbije jaren zijn beloofde reducties niet gehaald. “Zwitserland heeft niet tijdig op een goede en consistente manier de uitstoot verminderd.”
De rechters verwijzen naar artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dat wordt ook in andere bekende klimaatzaken – de Urgenda-zaak in Nederland en de Belgische Klimaatzaak – vaak aangehaald. Als milieuvervuiling de levenskwaliteit of het welzijn van mensen aantast, wordt ook het recht op een privéleven geschonden en dat wordt gewaarborgd door artikel 8. Ook artikel 2 – het recht op leven – wordt vaak aangehaald. Overheden zijn wettelijk verplicht hun burgers te beschermen tegen milieuschade.
LEES OOK. Wet die onze natuur moet herstellen, dreigt toch nog te sneuvelen, en dat door één man
“Het vonnis legt een bijkomende juridische bodem onder de nationale rechtszaken”, zegt Sarah Tak, die de Belgische Klimaatzaak coördineert. “De Europese rechters volgen volledig de juridische redenering van onze advocaten.” Belgische rechters gaven hen in 2021 en in 2023 in beroep gelijk. De Vlaamse regering kondigde toen aan dat ze mogelijk cassatieberoep aantekenen. Tak geeft aan dat dit nog steeds niet formeel gebeurd is, maar deze uitspraak maakt de kans dat de cassatierechters de regering gelijk geven nog kleiner.
Geen beroep mogelijk
Een vonnis van het EHRM is bindend en er is geen beroep tegen mogelijk. Daarom kan dit vonnis grote gevolgen hebben voor alle 46 lidstaten van de Raad van Europa, al valt te betwijfelen of rechters in Rusland of Wit-Rusland er wakker van liggen. Maar de meeste nationale rechters houden wel degelijk rekening met Straatsburg. Volgens Tak kan het zelfs gevolgen hebben voor gelijkaardige rechtszaken buiten Europa, omdat het EHRM wereldwijd gezaghebbend is. Het zal burgers ongetwijfeld aanzetten tot meer rechtszaken, want veel landen zitten niet op koers om de afgesproken doelstellingen van 2030 en 2050 te halen.
Voorlopig moet alleen Zwitserland aan de bak. In een eerste reactie zei het Zwitserse Hof van Justitie dat de Zwitserse overheid vertegenwoordigde dat ze het vonnis nog beter moet analyseren voor de regering maatregelen kan nemen. Presidente Viola Amherd liet weten dat het land naarstig voortwerkt aan maatregelen om tegen 2050 klimaatneutraal te worden.
De andere twee zaken werden niet ontvankelijk verklaard. Zes Portugese jongeren hadden 32 landen (de hele EU en de grote uitstoters van de Raad van Europa) aangeklaagd. Zij vonden dat hun fysieke en psychische gezondheid in gevaar was omdat de aangeklaagde landen te weinig doen om de opwarming onder controle te houden. Daarnaast was er de zaak van Damien Carême, de oud-burgemeester van de Franse kuststad Grand-Synthe. Hij had de Franse staat aangeklaagd omdat hij vreesde dat door de toenemende overstromingen zijn huis zou verdwijnen.
Volgens Tak wordt het Zwitserse vonnis niet ondergraven. “Het Hof heeft ten gronde geen uitspraak gedaan in deze zaken.” De Portugese jongeren klaagden 32 landen tegelijk aan. Daarmee begaven ze zich op juridisch glad ijs. Bovendien hadden ze niet alle juridische middelen in Portugal uitgeput. Dat hadden ze volgens de Europese rechters eerst moeten doen.
