Op 1 januari voltrok zich een historische gebeurtenis. Het Russische staatsbedrijf Gazprom staakte de gaslevering aan Europa via de Jamal-pijplijnen in Oekraïne. Dit gebeurde omdat de beheerder van het Oekraïense gasnetwerk het vijfjarige transportcontract dat die dag afliep niet wenste te verlengen. Daarmee komt na vele decennia een einde aan de levering van Russisch aardgas over het Europese continent. Eerder al, in 2022, staakte Polen de doorvoer van Russisch gas dat via een andere aftakking van de centrale Jamal-pijplijn het land binnenkwam. In datzelfde jaar werden in de Oostzee drie van de vier Nord Stream-pijplijnen naar Duitsland opgeblazen. Duitsland had de levering van gas via Nord Stream overigens al eerder stopgezet. De enige overgebleven pijpleiding die nog Russisch aardgas aan Europa levert, Turkstream‚ komt via de Zwarte Zee Turkije binnen en wordt vanaf daar verder vervoerd via Bulgarije en Servië naar Hongarije.
De Oekraïense president Volodymyr Zelensky gaf als verklaring dat zijn land het niet toestond dat Rusland “nog meer miljarden zou verdienen aan ons bloed”. Oekraïne betaalt een hoge prijs voor diens afscheid van Russisch aardgas. De Oekraïense staatskas loopt nu jaarlijks rond de één miljard euro mis die het betaald kreeg van Gazprom voor de doorvoer naar Europa. Ook kan het land nu zelf geen goedkoop Russisch aardgas meer afnemen.
De relatie met Slowakije en Hongarije is er ook niet beter op geworden. De Slowaakse president Robert Fico en de Hongaarse premier Victor Orban hebben maandenlang geprobeerd Zelensky ervan te overtuigen de doorvoer van Russisch aardgas voort te zetten. De Slowaakse en Hongaarsen economieën gedijden bij de import van het goedkope Russische pijplijngas. Daarnaast verdiende Slowakije aan de doorvoer naar andere landen in Europa waaronder Oostenrijk. Fico heeft gedreigd met tegenmaatregelen, waaronder de stopzetting van de Slowaakse export van elektriciteit naar Oekraïne en de financiering van de opvang van de 130.000 Oekraïense vluchtelingen in zijn land. Ook wil hij een schadeclaim indienen bij Kiev.
De Oekraïense boycot van Russisch aardgas drijft in heel Europa de gasprijs verder op. Een afnemend aanbod van aardgas dat via pijpleidingen wordt aangevoerd, betekent voor de Europese landen dat ze meer aardgas moeten gaan importeren dat in vloeibare vorm wordt aangevoerd met schepen, het zogeheten liquified natural gas (LNG). Dit is duurder dan pijplijngas en bovendien milieuonvriendelijker.
In 2021 bereikte nog 41 procent van alle gasimport Europa via Russische pijpleidingen. In het daaropvolgende jaar veranderde dit drastisch. De invoer van Russisch pijplijngas daalde in 2022 en 2023 naar respectievelijk 9 procent en 8 procent van de totale Europese gasimport. De verminderde afname van Russische pijplijngas wordt deels opgevangen door een groter beroep op de Noorse aardgasvoorziening. Noorwegen exploiteert Nordpipe, een netwerk van gaspijpleidingen dat vanuit de Noordzee loopt naar Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Noorwegen was in 2023 goed voor 30 procent van alle Europese gasimport‚ maar de Noorse gasreserves zijn beperkt.
Daarnaast explodeerde de import van LNG. Waar in 2021 nog 20 procent van de Europese gasimport bestond uit LNG, verdubbelde dit aandeel ruimschoots, tot 42 procent in 2023. Het land dat daar het meest van heeft geprofiteerd is de VS. In 2023 kwam 19 procent van al het aardgas dat de EU-landen importeerden uit de VS. Het besluit van Zelensky om per 1 januari 2025 te stoppen met de doorvoer van Russisch pijplijngas geeft een nieuwe impuls aan de Europese import van Amerikaanse LNG. De Oekraïense gasleverancier DTEK meldde eind vorige maand dat het voor het eerst een zending LNG had ontvangen van de VS en dat er meer leveringen zouden volgen. Ook Slowakije gaat voor het eerst Amerikaans LNG afnemen. De Slowaakse gasleverancier ZSE Groep sloot vorig jaar een overeenkomst met het Poolse Olen, dat het gas doorvoert naar buurland Slowakije.
Zelensky heeft zijn besluit ongetwijfeld niet op eigen houtje genomen. Zijn sponsoren – de EU en de VS – zullen er op hebben aangedrongen het Russische gas af te sluiten. Brussel en Washington proberen al tientallen jaren de Europese ‘afhankelijkheid’ van Russische energie te verminderen. De VS hebben zich met alle macht verzet tegen de bouw van de Nord Stream pijpleidingen – vooral tijdens het eerste presidentschap van Trump. Trumps opvolger Biden beloofde in 2022 dat de VS een einde zou maken aan de Russische gasaanvoer via Nord Stream als Rusland Oekraïne binnenviel. Een half jaar later explodeerden drie van de vier pijpleidingen. In november 2024 plaatste Biden de Gazprom-bank op de sanctielijst. Deze was nog als enige Russische bank in staat om gasleveranties af te rekenen met Amerikaanse en Europese klanten.
Onder het tweede presidentschap van Trump zal dit beleid zeker niet veranderen. Trump dreigde in december met een verhoging van de importtarieven op Europese producten als de Europeanen niet snel meer Amerikaanse fossiele brandstoffen gaan afnemen. “Ik heb de Europese Unie verteld dat ze hun enorme handelstekort met de Verenigde Staten moeten compenseren door grootschalige inkoop van onze olie en gas”, schreef Trump op zijn sociale mediaplatform Truth Social. “Zo niet, dan loopt het uit op TARIEVEN!!!”
Brussel is uit eigen beweging ook al heel lang bezig om de Europese import van Russisch gas te verminderen. De EU voerde jarenlang wettelijke procedures tegen de ‘monopolieposities’ van Gazprom‚ met name in Oost-Europa. De EU heeft zich nu tot doel gesteld om uiterlijk in 2027 de Russische gas- en olie-import naar nul te brengen. Daarvoor is niet alleen nodig dat de gastoevoer via de Turkstream-pijplijn wordt beëindigd. Rusland exporteert namelijk ook nog LNG aan Europa. Rusland is sinds afgelopen jaar na de VS zelfs de op een na grootste leverancier van LNG aan Europa. Het land was in 2024 goed voor 20 procent van de Europese LNG-import‚ de VS voor 50 procent.
Ursula von der Leyen liet onlangs op een Europese top in Boedapest weten de boodschap van Trump te hebben ontvangen. “We ontvangen nog steeds veel LNG via Rusland, van Rusland. Waarom vervangen we het niet door Amerikaans LNG, dat goedkoper is voor ons en onze energieprijzen omlaag brengt? Het is iets waar we over kunnen discussiëren, ook als het gaat om ons handelstekort.” Von der Leyen lichtte niet toe waar ze haar bewering op baseerde dat Amerikaans LNG goedkoper is dan Russisch LNG. The Financial Times meldde vorige maand op gezag van gasanalist Christoph Halser van het Noorse onderzoeksbureau Ryastad Energy dat LNG uit Rusland tegen een “significant lagere prijs” geleverd wordt dan LNG uit de VS. Dit verklaart volgens hem de sterke toename van de Europese import van Russisch LNG.
Wat zijn de gevolgen van de blokkade van Russisch gas?
Sinds vorige winter is de gasprijs op de Europese energiemarkt al bijna verdubbeld tot €48 per MWh‚ meldt de Nederlandse website Geotrendlines‚ gespecialiseerd in geopolitieke en economische analyses. “Het vooruitzicht van verminderde beschikbaarheid van Russisch gas zet extra druk op de wereldwijde gasmarkt, waardoor de prijzen nog verder kunnen stijgen. Veelzeggend is dat de prijzen op de futures-markt ook voor de zomermaanden nog steeds hoog zijn, wat suggereert dat de krapte op de gasmarkt voorlopig aanhoudt en dat er weinig flexibiliteit meer in de markt zit”‚ stelt Geotrendlines. De ironie is dat Rusland het meest profiteert van hogere gasprijzen. Volgens Geotrendlines zijn alternatieven voor Russisch gas “schaars en veel duurder. En dat betekent hogere inflatie en minder koopkracht en op termijn zelfs minder werkgelegenheid en meer politieke onrust”.
Duitsland heeft nu al veel last van de hogere gasprijzen. De Duitse industrie is sterk afhankelijk van goedkoop Russisch gas. De Duitse economie kromp vorig jaar met 0‚3 procent en ook voor dit jaar wordt een krimp verwacht‚ meldt het Handelsblatt Research Institute.
Een andere vraag is hoe betrouwbaar de levering van Amerikaanse LNG op termijn zal zijn. Rusland is zelfs in de heetste dagen van de Koude Oorlog altijd zijn verplichtingen nagekomen. De huidige hoge Amerikaanse gasproductie is gebaseerd op de snelle ontwikkeling van schaliegas in de VS in de afgelopen tien‚ vijftien jaar. Deze gasvelden lopen echter veel sneller leeg dan traditionele aardgasvelden. Experts van consultancy Goehring & Rozencwajg hebben onlangs gewaarschuwd dat de Amerikaanse schaliegasproductie al over zijn hoogtepunt heen is en de komende jaren weleens snel zou kunnen gaan dalen.
.
