Op 24 oktober vorig jaar stierf Philip Zimbardo, Amerikaans sociaal-psycholoog en wetenschappelijk onderzoeker die wilde beproeven of elk mens het in zich heeft om succesvol te worden als hij voor de juiste sociale omstandigheden zorgt. Zijn onderzoek is makkelijk herkenbaar en bruikbaar voor het grote publiek. Hij legde zijn bevindingen uit aan niet-academisch gevormden en aan de media.
Zimbardo was vooral actief in de sociale psychologie, persoonlijkheidspsychologie en psychologie van het afwijkend gedrag. Zijn onderzoek behandelt vooral vragen zoals ‘Waarom doen goede mensen duivelse daden?’, ‘Waarom doen slimme mensen domme dingen?’ en ‘Waarom doen gewone mensen onverwachte dingen?’
* * *
Het Lucifereffect…
2024 © René Diekstra | deze versie WantToKnow.nl/be
*
Hij was ook de meest bekende of in ieder geval ‘beruchtste’ sociaal psycholoog van zijn tijd; vooral om zijn zogenoemde ‘Stanford-gevangenisexperiment’. Een grote groep student vrijwilligers, op basis van psychologische testen en interviews beoordeeld als ordelievend, emotioneel evenwichtig, lichamelijk gezond en ‘normaal gemiddeld’, werd door hem in twee groepen verdeeld.
In een namaakgevangenis kreeg de ene helft de rol van bewaarder, de andere die van gevangene toegewezen enkel door een munt op te gooien. De gevangenen verbleven 24 uur per etmaal in de gevangenis, de bewaarders werkten in wisseldiensten van maximaal 8 uur per dag. Ook al was het een experiment, toch leek de invloed van de gespeelde gevangenis zó groot, dat een nieuwe sociale werkelijkheid – een ‘echte gevangenis’ – ging ontstaan in de geesten en gedragingen van bewaarders en gevangenen..!
Inleving
In de rol van bewaarder begonnen sommige studenten, hiervoor vredelievende en echt aardige jongens, zich agressief, grof of zelfs sadistisch te gedragen. In de rol van gevangene vertoonden psychisch gezonde studenten gestoord, pathologisch gedrag, vervielen in een houding van hulpeloosheid en berustten lijdzaam in hun onverwachte lot van slachtoffer. Zulke dramatische en extreme reacties dwongen Zimbardo al na zes dagen het experiment, dat twee weken had moeten duren, af te blazen.
Stel eens voor dat jij deelnemer aan het Stanford-gevangenisexperiment was geweest. Wat voor soort gevangenbewaarder zou jij dan zijn geweest? Of, als gevangene, zou je blindelings de bewaarders hebben gehoorzaamd, depressief zijn geworden vanwege gevoelens van hulpeloosheid-hopeloosheid? Of zou je de druk van de experimenteersituatie en de leiders daarvan hebben weerstaan en je heldhaftig hebben gedragen?
Hoor jij -als vanzelfsprekend- tot ‘de goeden’..
We geloven natuurlijk maar al te graag dat wijzelf goede bewaarders en heroïsche gevangenen zouden zijn geweest. Maar de beste voorspeller voor de manier waarop de meesten van ons zich in zo’n situatie gedragen, is de manier waarop een doorsnee mens of student, iemand die op ons lijkt, werkelijk reageert.
De resultaten van het Stanford experiment suggereren dat de meesten van ons – als we maar onder voldoende sociale druk worden gezet – het risico lopen aan de negatieve kant van de goed-slecht/held-slachtoffer dimensie uit te komen.
Maar niet dat we in onze aard slechte mensen zijn.
Met uitzondering van Zimbardo? Zo is gebleken dat hij naar alle waarschijnlijkheid al ruim vóór het feitelijke experiment vrijwilligers trainde in het onder druk, angst en vernedering zetten van anderen. Ook het onderzoek naar de schaduwkant van de mens heeft een schaduwkant.. De controverses rond Zimbardo en zijn onderzoek zijn een verhaal op zich..!
Sommige deelnemers zeiden dat ze het experiment niet nog eens zouden willen meemaken. Maar ook dat het hen veel over hen-zelf en de menselijke psyche had geleerd, namelijk: ‘onderschat nooit de verwringende invloed van een kwade situatie op de persoonlijkheid van zelfs de meest aardige en intelligente exemplaren onder ons’. In zijn prachtige boek over heksenvervolging ‘De duivels van Loudun’ schrijft Aldous Huxley treffend in dit verband:
‘” Beschaving kan in een van haar aspecten gedefinieerd worden als het stelselmatig onthouden aan individuele burgers van bepaalde gelegenheden zich barbaars te gedragen’’.
Oftewel, zolang we psychologisch kwaadaardige situaties laten voortbestaan, ontbreekt het ons aan beschaving. Want aan een Lucifer kunnen we ons inderdaad pijnlijk branden.
