Het drama van de boeren in Nederland is niet meer zo in beeld‚ maar het gaat nog steeds door. Bij de Statenvergadering van de provincie Overijssel op 15 januari vertelden zes insprekers vanuit verschillende invalshoeken hoe hoog de nood is onder de Overijsselse PAS-melders. Dit zijn de boeren die vielen onder het Programma Aanpak Stikstof (PAS), waaronder ze toestemming of een vergunning voor hun activiteiten hadden gekregen. Een uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie in 2019 maakte in een klap de bedrijfsvoering van deze duizenden boeren illegaal. Het Hof oordeelde dat het noodzakelijk is vast te stellen dat de natuur in Natura 2000-gebieden niet achteruit gaat. Dat was onder het PAS niet het geval. Er volgde een jarenlang proces om deze boeren te ‘legaliseren’, met weinig succes. Dit jaar hangt deze bedrijven handhaving boven het hoofd. De insprekers vertellen over gezinnen die jarenlang in onzekerheid zitten, gezonde bedrijven die stoppen, met effecten voor de rest van de economie in het landelijk gebied, en de zeer gebrekkige wetenschap waarop de harde handhaving van de PAS-melders berust.
Volgens Statenlid Adam Bakker‚ die eerder overstapte van BBB naar de lokale partij Overijssel Vooruit‚ is het echter helemaal niet nodig dat de bedrijven worden gesloten. Bakker heeft zich grondig verdiept in de materie. Hij ontdekte dat het Europese Hof wel degelijk een uitweg biedt voor de boeren‚ namelijk in de vorm van de ADC-toets. Hoewel de Europese rechter strenge handhaving van de natuurwetgeving (Habitat-richtlijn) voorschrijft‚ oordeelt het Hof ook — in een uitspraak uit 2018 — dat Nederland niet verplicht kan worden een sector als de landbouw af te breken om aan de Natura 2000-vereisten te voldoen. Letterlijk schrijft het Hof: “Duidelijk [is] dat een lidstaat als Nederland niet onderworpen kan zijn aan een onvoorwaardelijke verplichting om zijn landbouw plotseling op grote schaal in te perken en ook fors in te grijpen in andere economische ontwikkelingen teneinde de belasting van Natura 2000-gebieden met stikstof tot een aanvaardbaar niveau terug te brengen. Dwingende redenen van groot openbaar belang dienen naar behoren in aanmerking te worden genomen”.
De ADC-toets kan dus worden ingezet om landbouw in stand te houden als daar dwingende redenen voor zijn. In dat geval moet eerst worden uitgesloten dat er geen alternatieven zijn ter bescherming van de natuur of voor het project. Vervolgens moet worden vastgesteld dat het project of de activiteit een ‘dwingende reden van groot openbaar belang is’. Wordt aan deze eisen voldaan en gaat de activiteit vervolgens door, dan moeten compenserende maatregelen getroffen worden.
De ADC-toets staat niet alleen in de Europese wetgeving, hij staat ook gewoon in de stikstofladder van de provincie van Overijssel. Het instrument is in de praktijk alleen nooit uitgevoerd. Bakker wil hier met zijn initiatiefvoorstel verandering in brengen. De vraag is of hij de overige partijen hierin mee krijgt. Op zijn voorstel volgde een levendig debat, met meerdere Statenleden die Bakker complimenteerden met zijn juridische onderzoekswerk. Klaas de Lange van het CDA: “We willen onze waardering uitspreken naar Adam, die hier zoveel tijd en energie heeft ingezet om te zoeken naar oplossingen. Hij laat zien dat we een groot probleem hebben in Overijssel, we kunnen niet langer wegkijken. Misschien zijn we als CDA daar wel een beetje jaloers op.”
Tegelijkertijd zijn er kritische vragen. Toepassing van de ADC-toets brengt de verplichting met zich mee ter plekke te gaan monitoren. Hoe lang moet dat gaan duren? Wat kost dat‚ wie gaat het betalen? De motie stelt de monitoring op gebiedsniveau voor, terwijl er de handhaving op individueel niveau geschiedt. Hoe wordt deze vertaalslag gemaakt?
Bakker stelt dat het instrument al in de wet staat. Het bestuur is volgens hem daarom verplicht de mogelijkheid te scheppen om de ADC-toets toe te passen. Dat de ADC-toets metingen vereist‚ is een voordeel. Want dat is precies wat momenteel niet gebeurt: dat de activiteiten van de individuele boeren schadelijk zouden zijn voor de natuur komt voort uit de theoretische berekeningen van het door het RIVM ontwikkelde Aerius-model en een veel te strenge drempel voor stikstofemissies. Aerius is de grote olifant in de kamer, zo blijkt tijdens het debat. Het RIVM zelf stelt dat het model niet gebruikt zou moeten worden voor handhaving en niet geschikt is voor toepassing op individueel niveau. In een recente publicatie adviseert het TNO het model niet te gebruiken. TNO stelt dat er geen wetenschappelijke onderbouwing is voor de drempelwaarde van 0,005 mol per hectare per jaar. Duitsland heeft een drempel van 21 mol per hectare. Daarnaast liggen de onzekerheden van het model boven de 30 procent, met zelfs een onzekerheid van 125 procent voor droge depositie. Het gevolg is dat de uitkomst voor PAS-melders altijd negatief is. Volgens vele betrokkenen moeten de boeren niet weg omdat het slecht gaat met de natuur, maar omdat de Nederlandse wetgever natuur reduceert tot stikstof, en daarbovenop voor handhaving een ongeschikt instrument en een ongeschikte norm hanteert.
“De combinatie van bikkelharde handhaving met boterzachte wetenschap zet Nederland vast. Hiermee is een juridisch moeras gecreëerd, en jullie als bestuurder werken hier aan mee”, stelt inspreker Wouter de Heij, ingenieur en chemisch fysicus die in een uitgebreid rapport het Aerius-
model analyseert en onderuit haalt. “Het model klopt niet, daar moet een streep doorheen.” Dit kan alleen door een landelijk besluit, onder de verantwoordelijkheid van BBB-minister van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) Femke Wiersma.
De provincie kan weinig doen aan het Aerius-model‚ maar kan wél de ADC-toets inzetten. De Heij ziet de ADC-toets niet als zaligmakend. Maar, zolang Aerius gehanteerd wordt, “moeten we alles op alles zetten om het land van het stikstofslot af te halen. Inclusief het instellen van de ADC-toets”, aldus de Heij.
Gedeputeerde Staten, die voor de vergadering schriftelijk reageerden op de motie, zien de ADC-toets niet zitten. Zij achten de “kansen en mogelijkheden zeer minimaal”. Zij stellen dat de toets niet eerder in Nederland in de landbouw is toegepast en dat er daarom “casusspecifieke informatie ontbreekt”. Bovendien gelden volgens GS de PAS-melders niet “als een dwingende reden van groot openbaar belang‚ omdat de voedselzekerheid zonder dit project niet in het geding is”.
Dat de ADC-toets niet eerder in Nederland is gebruikt‚ lijkt een vreemd argument om de wet niet toe passen. FVD-burgerlid Erny Bergman vertelt dat de ADC-toets in bijvoorbeeld Frankrijk wel wordt toegepast in de landbouw. Veel vragen over de ADC-toets zullen pas beantwoord worden door het proces van monitoren in gang te zetten. Daarin schuilen ook de kansen. Voor het onderzoeken van alternatieven moet de daadwerkelijke stikstofneerslag worden gemeten. Er zijn wetenschappelijke aanwijzingen dat deze slechts op een beperkte afstand van de uitstoot neerslaat en geen impact heeft op de natuurgebieden. De kans bestaat zelfs dat er een positief effect uitkomt. De Heij gaf aan dat droge stikstofdepositie na 250 à 350 meter neer is gedaald. Als een Natura 2000-gebied verder dan die 350 meter van de stal ligt‚ schaadt de boer de natuur niet. Het vertrek van de boer verbetert de natuur niet. Door toepassing van de ADC-toets kan die conclusie onderdeel van de afweging zijn om de PAS-melder te legaliseren.
Daarnaast zou het aantonen van een ‘dwingende noodzaak’ kunnen leiden tot onderzoek naar de effecten van het verdwijnen van duizenden boerenbedrijven op de landelijke voedselzekerheid, de werkgelegenheid en sociaaleconomische omstandigheden van de plattelandssamenleving. Deze effecten zijn nooit onderzocht.
De reacties van de politieke partijen zijn vooralsnog niet erg bemoedigend. BBB‚ de belangrijkste fractie‚ stelde in het debat vooral vragen‚ maar greep het niet aan om actie van de provincie te eisen. Volgens Christenunie is de ADC-toets bedoeld voor als er geen tussenoplossingen meer zijn‚ maar die zijn er wel — bijvoorbeeld uitkoop of het verminderen van de veestapel. “Dit is niet de hoofdweg om problemen op te lossen en niet breed toepasbaar”‚ stelt Statenlid Sybren Stelpstra in een reactie tegenover De Andere Krant. CDA is zich nog “inhoudelijk aan het beraden”. Alleen FVD reageert positief.
.
